مطلب آموزشی
29 اسفند روز ملی شدن صنعت نفت در ایران
گام به گام با ملی شدن صنعت نفت در ایران
عکس
پاییز و زمستان 1329 مرحله اوج گیری نهضت ملی شدن نفت ایران است . با ملاقات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در آبان ماه توافق اصولی برای تشدید جنبش با هماهنگی جناح های ملی و مذهبی صورت مي گيرد .
روز 19 آذر 1329 گزارش کمیسیون نفت به وسیله حسین مکی ، مخبر کمیسیون در مجلس شورای ملی ، قرائت مي شود .
نمایندگان جبهه ملی در مجلس شورای ملی در دی ماه 1329 رسما طرح ملی شدن نفت را مطرح کردند . دکتر شایگان ، حسین مکی ، اللهیار صالح ، دکتر مصدق ، حائری زاده ، دکتر بقایی و… فعال بودند .
به دعوت آیت الله کاشانی و جبهه ملی تظاهرات گسترده ای در مرکز تهران و میدان بهارستان در حمایت از طرح ملی شدن نفت صورت گرفت
روزنامه نگاران شجاعی مانند دکتر سید حسین فاطمی مدیر روز نامه باختر امروز و عبد الرحمن فرامرزی و خلیل ملکی از طریق نوشتن مقاله در مطبوعات نسبت به ملی شدن نفت به مردم اگاهی می دادند .
مراجع تقلید و ایات ثلاث قم به رهبری ایت الله محمد تقی خوانساری و بسیاری از روحانیان برجسته استان ها با انتشار اعلانیه از ایده ملی شدن نفت حمابت کردند .
با اوج گیری جنبش ملی ، فشار دولت سپهبد رزم آرا بر مبارزین و مطبوعات در اواخر دی 1329 بیستر شد . دکتر فاطمی و چند تن از روز نامه نگاران دستگیر و زندانی شدند .
آيت الله کاشانی با ایراد سخنرانی مهمی با حمایت از مطبوعات ادامه مبارزه برای ملی شدن نفت را واجب شرعی اعلام کرد و از مردم خواست تا پیروزی نهایی مقاومت کنند . وی به رزم آرا هم هشدار شدید داد .
با دفاع رزم آرا ، نخست وزیر از شرکت نفت انگلیس و اارئه قرار داد الحاقی به مجلس در ابتدای پاییز 1329 و رد قرارداد الحاقی توسط کمیسیون نفت و تاکید بر اصل ملی شدن نفت در ابتدای بهمن ، درگیری رزم آرا و اقلیت جبهه ملی در مجلس وارد مرحله جدیدی شد .
سید مجتبی نواب صفوی رهبر جمعیت فداییان اسلام با آیت الله کاشانی دیدار کرد . در این ملاقات راه های ادامه مبارزات ملی با هدف ملی شدن نفت بررسی شد . پس از این ملاقات نواب با انتشار بیانیه شدید اللحن به رژیم پهلوی هشدار داد تا مقابل مردم نایستد . نواب همچنین ترور عبد الحسین هژیر وزیر دربار در سال 1328 را به رزم آرا یاد آوری کرد . شجاعت نواب در آن مقطع در بالا بردن روحیه مردم و جناح های سیاسی بشدت موثر بود .
دولت با هماهنگی دربار و رزم آرا و با هدف جلوگیری از تصویب طرح ملی شدن نفت و همراهی با شرکت مصمم شد لایحه قرارداد الحاقی را از مجلس باز پس گیرد
با اوج گیری تحرکات جناح حاکم علیه ملیون ، دکتر مصدق با ایراد یک سخنرانی مهم در کمیسیون نفت، طرح ملی شدن صنعت نفت را بزرگترین اقدام برای آزادی و ترقی ملت ایران دانست و بر ادامه حرکت تاكيد نمود.
عکس
تظاهرات به نفع جبهه ملی در تهران و دیگر شهر ها هر روز توسعه یافته و مردم نوار های سه رنگ پرچم ایران را با شعار “نفت باید ملی شود” به سینه خود می زدند .
در میان مطبوعات وفادار به جنبش نفت روزنامه باختر امروز پیشروتر بود و سر مقاله های دکتر فاطمی اگاهی مردم به ابعاد حرکت را بیشتر می کرد . جوانان باختر امروز را در میادین توزیع می کردند .
در فاصله نیمه دی تا نیمه بهمن 1329 دو میتینگ بزرگ مردم تهران در حمایت از جنبش نفت در مسجدشاه بازار و میدان بهارستان برگزار شد . احزاب متشکل در جبهه ملی در این دو میتینگ مهم حضور داشتند.
مهندس كاظم حسیبی که در طول جنبش نفت به عنوان مشاور نفتی دکتر مصدق مطرح بود در میتینگ بهارستان سخنرانی کرد و ابعاد ملی شدن نفت را برای مردم تبیین کرد .
کشاورز صدر و دکتر عبدالله معظمی نمایندگان ملی مجلس اقدام به استضاح دولت کردند و اقدام رزم آرا در خصوص پس گرفتن لایحه قرار داد الحاقی را محکوم نمودند .
تقابل نهضت ملی با رزم آرا به اوج رسید . وی از اواخر بهمن مذاکرات فشرده ای را با سفیر ان آمریکا و انگلیس در تهران برای پیدا کردن راه حل سیاسی معضل نفت انجام داد .
به موازات افزایش تحرکات سیاسی رزم آرا علیه جنبش ، دکتر مصدق در سخنرانی مفصل خود اعلام کرد ، تنها راه تن دادن به ملی شدن نفت است . امروز باید در یک محیط صمیمی به اتفاق آرا به آزروهای ملت ایران که با فتاوی علمای اعلام نیز فریضه دینی ما شده است لبیک اجابت گفته و ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور تصویب و برای گذشتن از آخرین مرحله قانونی تقدیم مجلس شورای ملی نماییم .
در پی اظهارات تند رزم آرا در مجلس در مخالفت کامل و قاطع با ملی شدن نفت و عدم طرح مفاد مذاکره با سفیر انگلیس ، دکتر مصدق قطع مذاکره با دولت را اعلام و ملی شدن در دستور کار کمیسیون نفت قرار گرفت .
در روز 16 اسفند سپهبد رزم آرا در مسجد سلطانی ترور شد . فداییان اسلام مسئولیت ترور را به عهده گرفتند و ضارب خلیل طهماسبی عضو شاخص فداییان بود .
با افزایش هیجان عمومی پس از ترور رزم آرا در روز 17 اسفند کمیسیون نفت به اتفاق آرا اصل ملی شدن نفت در سراسر ایران را تصویب کرد
طرح ملی شدن نفت با نام سعادت ملت ایران در روز 24 اسفند توسط مجلس شورا و در روز 29 اسفند توسط مجلس سنا به تصویب رسید و شادی سراسر ایران را فرا گرفت .
سند افتخار ملت ایران در پیروزی شیرین بر استعمار و عمال مستبدشان در 29 اسفند 1329 هجری شمسی
مردم تهران پس از اعلام رسمی ملی شدن نفت با تجمع در میدان بهارستان اقدام به نصب تصاویر دکتر مصدق رهبر جنبش بر سر در مجلس شورای ملی نمودند.
گذری بر ملی شدن صنعت نفت در ایران
آیا ملی شدن صنعت نفت به نفع ایران بود یا خیر ؟
پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ، لایحه خلع ید در بهار سال 1330 توسط نمایندگان مجلس شورای ملی به تصویب رسید . این لایحه ، چگونگی اجرای قانون ملی شدن نفت را مشخص می‌کرد . دولت انگلیس به دادگاه بین‌المللی لاهه شکایت برد اما به جایی نرسید و حق ملی بودن صنعت نفت برای ایران احراز شد .
در اينجا قصد بازگویی تاریخ صنعت نفت را نداريم ، اما مهم‌ترین پرسش‌ها درباره این اتفاق مهمِ تاریخ معاصر ایران می‌تواند این باشد که آیا واقعا ملی شدن صنعت نفت در آن زمان، کار درستی بود ؟
به نظر می‌رسد این جریان ، همچون دیگر رویدادهای تاریخی دو رویه اصلی دارد ؛ هم جلو هدر رفتن بخشی از منابع و منافع ایران را گرفت و هم اینکه در مدت کوتاهی پس از آن ، با ورود شرکت‌های نفتی دیگر ، ضررهای اقتصادی در پی داشت . در مورد نظریه نخست می‌توان گفت که شرکت نفت انگلیس و ایران به عنوان نماینده استعمار انگلیس از صحنه اقتصاد و اجتماع کشور حذف شد و ایران توانست منافع خود را از صنعت بومی خود دریافت کند .
اما در مورد دوم ، اختلاف نظر بسیار است ؛ برخی می‌پندارند که ملی شدن صنعت نفت به دلیل نبود تخصص و مهارت فنی نزد ایرانیان امر بیهوده‌ای بود که موجبات عقد قرارداد کنسرسیوم را فراهم کرد . طبق این قرارداد که متن آن توسط دکتر علی امینی وزیر وقت اقتصاد و دارایی و مستر “پیچ” نماینده کنسرسیوم به امضا رسید ، شرکت‌های نفتی که از چهار کشور انگلیس ، آمریکا، هلند و فرانسه بودند ، برخلاف قانون ملی شدن صنعت نفت ، برای مدت 25 سال ، در صنعت نفت ايران به مشاركت و فعاليت مي پرداختند . در واقع حق برداشت نفت ایران در اين مدت به شرکت‌های مذکور سپرده شده بود و اگر پیش از آن ، شرکت نفت انگلیس و ایران به‌تنهایی از منابع نفتی ایران بهره می‌برد ، با انعقاد این قرارداد شرکت‌های دیگری از سه کشور دیگر ، افزون بر انگلیس به این منابع دسترسی یافتند .
البته در سال 1351 در پی دیدار شاه با رؤسای شرکت‌های نفتی غربی ، مقدمات شکل‌گیری کنسرسیوم دیگری به وجود آمد و در سال 1352 به تصویب رسید ؛ شش شرکت نفتی به هشت شرکت پیشین کنسرسیوم پیوستند و طبق قرارداد جدید 20 سال حق حفاری و برداشت از منابع نفتی کشور به این 14 شرکت داده شد .
* بر اساس قرارداد كنسرسيوم كه توسط اميني ، وزير دارايي وقت و مستر پيچ به امضا رسيد ، شرکت‌های نفتی از چهار کشور جهان، در مغايرت با قانون ملي شدن ، برای مدت 25 سال ، حق برداشت از نفت ايران را به دست آوردند .
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 قرارداد کنسرسیوم از سوی ایران لغو شد و ایران به طور مستقل مدیریت صنعت نفت را برعهده گرفت . موضوع قابل توجه در این دوره به‌ویژه در دوران جنگ تحمیلی و سپس دوران بازسازی ، ارتقای توان ایرانیان در مدیریت این صنعت است
خروج نیروهای متخصص خارجی از کشور و به خصوص شعله‌ور شدن آتش جنگ از سوی صدام و معطل ماندن قراردادها و شانه خالی کردن شرکت‌های خارجی از تعهدات خود نسبت به صنعت نفت ایران ، می‌توانست صدمه جبران‌ناپذیری بر بدنه این صنعت وارد آورد ، اما نیروهای متخصص داخلی با اعتماد به‌نفس بالا و تکیه بر آموخته‌های خود ، توانستند بر این مشکلات فایق آیند و با وجود تحریم‌های اقتصادی و جنگ تحمیلی ، کمبود ابزار و تجهیزات را به واسطه هوش فنی و مدیریتی خود جبران کنند .
اين در حالي بود كه پالایشگاه آبادان در نخستین روزهای جنگ از خط سرویس خارج شد و پالایشگاه‌های اصفهان ، تبریز و کرمانشاه بارها مورد حملات هوایی قرار گرفتند و به‌شدت آسیب دیدند . با این وجود تاسيسات مذكور به‌سرعت توسط نیروهای داخلی تعمیر ، بازسازی و راه‌اندازی شدند و این نقطه اوج خوداتکایی در آن دوران حساس سیاسی و اقتصادی بود .
اما از دیدگاه تاریخی می‌توان به این نتیجه رسید که با وجود مخالفت‌ها و موافقت‌هایی که با دکتر مصدق و همراهان وی در جریان ملی شدن صنعت نفت صورت گرفت و اعتقاد برخي مبني بر اینکه صنعت نفت ایران هنوز وابسته است و نمی‌توان از «صنعت ملی نفت» سخن گفت ، باید به چند موضوع مهم توجه کرد .
1- درک شرایط و زمانه دکتر مصدق و چپاول ثروت ملی توسط استعمار انگلیس ؛ با وجود این ثروت عظیم، وضع اقتصادی کشور اسفناک بود و باید توان مالی برای جبران آن ایجاد می‌شد و صنعت نفت ، می‌توانست و باید نقطه اتکای دولت ایران به حساب می‌آمد .
2- از فروردین سال 1330 تا سال 1332، دکتر مصدق و دولت وی در پی احقاق حقوق ملی و بین‌المللی خود در دادگاه لاهه بودند ، بنابراین ، فرصتی برای بررسی موضوع و چگونگی ادامه تولید و فروش نفت توسط دولت ایران دست نداد .
3- در آن شرایط و به‌ویژه با سرنگونی دولت دکتر مصدق ، برنامه‌های آن دولت در زمینه صنعت نفت عملی نشد و رکود تولید و حتی فروش نفت ایران ادامه یافت .
4- کمبود نیروی متخصص داخلی و در اختیار نداشتن تکنولوژی صنعتی ، خواه ناخواه دولت سرلشگر زاهدی را بر آن داشت که طی قرارداد کنسرسیوم (1333 خورشیدی) ، شرکت‌های نفتی خارجی ، اداره صنعت نفت ایران را با ظاهری فریبنده به نام «شرکت ملی نفت ایران» در دست گیرند .
5- با این توصیف، ایرانیان تنها در بخش غیرصنعتی نفت توانستند مستقل عمل کنند .
با بیان این پیشینه می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که باور برخی مبنی بر ملی نشدن صنعت نفت ایران تا حدودی معنا می‌یابد ، اما باید توجه داشت که از نظر صنعتی و فنی ، هیچ کشوری نمی‌تواند مدعی استقلال باشد ، زیرا بسیاری از شرکت‌های خارجی انحصار ساخت و تولید تجهیزات صنعتی نفت را در داختیار دارند و تأمین‌کننده نیازهای صنعت نفت دیگر کشورها هستند ؛ این مهم، حتی در مورد وابستگی شرکت‌های بزرگ نفتی جهان در آمریکا و اروپا نیز صدق می‌کند . بنابراین، ملی بودن صنعت نفت از نظر صنعتی، سخنی سنجیده به نظر می‌رسد .
شرکت همیار محاسب پارسه روز ملی شدن صنعت نفت را تبریک می گوید .
دیروزمان را با ملی کردن صنعت نفت آفتابی کردیم و امروز ، سربلندی و عزت و افتخارمان را در رشد و شکوفایی و به کارگیری صلح آمیز فن آوری هسته ای ، به تماشا خواهیم گذاشت .
ما هر روز شادمانه از پلکان سربلندی و استقلال بالا می رویم ، همه کبوتران پیام آور آرمان خواهی صلح جهانی ما هستند.
راه های ارتباطی ما :
تلگرام ، ایتا ، واتساپ ، اینستاگرام : 09108295603
تلفن : 38421258- 051
آدرس : مشهد – خیابان احمدآباد – احمدآباد 21 – ساختمان توحید – واحد 302